М.С.Нәрікбаев атындағы ҚазМЗУ университетінің ректоры Талғат Нәрікбаев Астанадағы педагогикалық қызметкерлердің республикалық тамыз конференциясында Қазақстанда академиялық Барқыт лигасын құру туралы ұсыныс жасады. Өз кезегінде жоғары оқу орындарының білім сапасын жоғарылатудағы жаңа деңгейге шығу маңыздылығы локомотив іспеттес болған америкалық адалдық лигасы мен британдық Рассел Групптың құрылуына алып келді. Ал, оның құрамына енген ЖОО-лар әлемдегі ең беделді болған.

Қазақстанда лиганы құру туралы ой қалай келді, жоғары білімді адалдық жолына түсіру қажеттілігі қаншалықты туындады, осы және басқа да мәселелер жайлы Талғат Нәрікбаевтің «Білімді ел – Образованная страна» газетіне берген эксклюзивті сұхбатында ұсынамыз.

– Талғат Мақсұтұлы, Қазақстанда Лиганы құру идеясын сіз ұсындыңыз.

Сіздің ойыңызша, жоғары оқу орындарында білім беру сапасының мәселелерін шешуге күш-жігерін біріктіру қаншалықты маңызды? Лигаға қандай міндеттер қойылады, ол қандай формада жұмыс жасайды және бұлл атау жайлы ой қалай пайда болды?

– Жоғары оқу орындарының тәуелсiздiгi – мемлекеттiк бiлiм беру жүйесiн дамытудағы маңызды кезең. Осы жүйені одан әрі дамытудың негізгі қадамы жоғары оқу орындарының өзін-өзі реттеуін құру және нығайту болып табылады. Біз «Академиялық адалдық лигасы» Ассоциациясын М.С.Нәрікбаев атындағы ҚазМЗУ мен Назарбаев униврситеті өткізетін жыл сайынғы Халықаралық академиялық адалдық форумының жалғасы деп атауды ұсындық.

Лига академиялық адалдық қағидаттарын жүзеге асыратын, ішкі білім жүйесі сапалы, оқу нәтижесін объективті бағалаудың тиімді механизмдерін жүзеге асыратын барлық жоғары оқу орындарына ашық. Лига заңды тұлғаның барлық құқықтарымен қорғалған, коммерциялық емес ұйым болады. Лига мүшелері тәуелсіздігі пен заңды тұлғалық құқықтарын сақтайды. Ұйым өз мүшелеріне қатысты жоғары басқару органы емес және олардың экономикалық қызметіне араласуға құқығы жоқ. Лиганың қызметі жоғары білім беру сапасын қамтамасыз ету мәселелері бойынша еліміздегі нормативтік-құқықтық актілерін әзірлеуге және жетілдіруге қатысу, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мекемелерінде академиялық тұтастық принциптерін насихаттау, сондай-ақ Қазақстандағы білім беру сапасын арттыруға бағытталған кез-келген жобаларды жүзеге асыру.

Лигаға төрағалық ету жыл сайынғы ротация принципі негізінде жоғары білім беру ұйымымен жүзеге асырылады. Мұнда жоғары басқарушы орган оның мүшелерінің Бас Ассамблеясы, басқарушы және атқарушы орган Лига Кеңесі және Атқарушы Директор болады. Тексеру комиссиясы Лиганың қызметін қаржылық бақылауды қамтамасыз етеді. Лигаға қатысу университеттің имиджіне, түлектерінің бәсекеге қабілеттілігіне, білім сапасына және ғылыми зерттеулерге оң әсер ететініне сенімдімін.

– Білім беру саласына осы және басқа да жаңашылдықтарды енгізуде біз көбіне алдыңғы шетелдік тәжірибеге сүйенеміз, бұл жағдайда Барқыт Лигасы мен британдық Рассел Группқа…

– Халықаралық прогрессивті тәжірибе әрдайым маңызды және пайдаланылуы керек. Бірақ, мен мүмкіндігінше біздің тарихымызға сүйенуді ұсынамын. Қазақ хандарының қоғамында Керей мен Жәнібек тарихында үлкен рөл атқарған алғашқы жарқын тұлғалардың бірі. Олар қазақ хандығының қалыптасуына тікелей әсер еткен тұлғалар еді.

Халықаралық прогрессивті тәжірибе әрдайым маңызды және пайдаланылуы керек, бірақ мүмкіндігінше біздің тарихымызға сүйенуді ұсынамын. Қазақ хандарының қоғамында Керей мен Жәнібек тарихында үлкен рөл атқарған алғашқы жарқын тұлғалардың бірі. Олар қазақ хандығының қалыптасуына тікелей әсер еткен тұлғалар еді. Менің ойымша, қазақ автономиясын қалыптастырудың алғашқы қадамы болған Керей мен Жәнібектің Әбілхайырдан бөлінудегі мақсаты әділдік пен адалдыққа негізделген хандықты құру болды! Басынан «Қазақ» тәуелсіз, еркін деген сөз, халқымыздың есімі осылай сипатталады. Неліктен ең көп ұлттар өздерінің әдет-ғұрыптық негіздерінен шығып, Қазақ хандығына біріге бастады? Жауабы анық – олардың бәрін дұрыс басқару институттарыы бар әділетті, шынайы мемлекет тартты. Қазақ халқының кодексі туралы айтатын біз қайтып оралуымыз қажет хандық тарихының көптеген мысалдары, әртүрлі мәселелерді шешудегі демократиялық көзқарастардың жарқын фактілері бар.    – бәрі қазақ халқының кодексі туралы айтады, біз оған қайтып келуіміз керек.

Біздің негізгі құндылықтарымызға – адалдыққа оралу маңызды. Біздің бүкіл қоғамымыздың адал екендігін елестетіп көріңізші – жемқорлық бола ма? Қоғамның, еліміздің дамуы және өркендеуі тек адалдықтан барлық нәрсе келеді. Ол – кез-келген қоғамның негізі. Менің ойымша, біздің ой-санамызға АДАЛ сөзі өте жақсы келеді. Мұны жаңа күшпен өзектілендіріп, жаңарту керек. Университетімізде Қазақстан тарихы арқылы идеологияны жүргіземіз, XX ғасырдың басынан емес, одан бұрынғы уақыттан бастап . Себебі, нақты тарих шын мәнінде тереңнен басталады. Біздің халқымыздың менталитетінде жалқаулық, алдау жоқ еді.

Адамдар бір-біріне шынайы болып, сенім артқан, есіктер ешқашан құлыптап үшін жабылмаған – олар әрдайым ашық, ешкім бір-бірінен ұрлап кетпеген, сондықтан, дастархан өтіп бара жатқан кезінен қонақ бола қалған саяхатшыға бірден жайылатын.

– Әрқайсысымыз өзіміздің, бір-біріміздің, іс-әрекетіміздің, ісіміздің, жұмысымыздың алдында адал болсақ, онда бүкіл елдің болашағына сеніммен қарай алатынымызға сенімдісіз бе?

– Менің ойымша, біздің болашағымыз қандай болатынын түсіну керек болса, ең алдымен білім беру жүйесінен бастау керек. 10 жылда болашақ қандай болады? Мектепке барып, білім беру жүйесін, оқу бағдарламасын, қандай балалар өсіп келе жатқанын көрейік. Болашақ 5-7 жылдан кейін қандай болады? Онда жоғары оқу орындарын, жастардың қызығушылықтарын, шыншылдығын, адалдықтарын, нені және қалай ойлайтындарын білейік.

Қазіргі білім берудегі құндылық жүйелері нәтижесін оқушылардың, студенттердің ересек өмірінде көрсетеді. Елдің жарқын болашағын көргіміз келсе, жастармен ең алдымен   үрде айналысу керек.

Болашақ президенттер, премьер-министрлар, сот төрешілері, прокурорлар бүгінде мектеп, ЖОО-ларда оқып жатыр. Бізге ғарыштан немесе басқа елден ешкім ұшып келмейді. Бүгінгі оқушы, студент болашақта біздің өмірімізге, балаларымыздың өміріне септігін тигізеді. Мектеп, ЖОО бүгінмен емес, болашақпен жұмыс істеп жатыр – қандай үлкен жауапкершілік жайлы айтылып тұр! Міне, осы себепті біз академиялық адалдық мәселесін жоғары деңгейде көтермейміз. Білім берудегі адалдықты академиялық адалдық деп атайды, бұл мәселе бүкіл әлемде өзекті. Әрине, тәрбиелеу қызметін отбасы, балабақшалар мен мектептер алады, алайда, адал жастарды тәрбиелеу жауапкершілігі ЖОО-ларға жүктеледі.

Біз академиялық адалдықтың заңды тұжырымдамасын беруіміз керек, ол шыншылдықты, принциптерді ұстануды, жасалған міндеттемелерге адалдықты, істің дұрыс екендігіне сенімділікті, осы тұжырымдаманы заңнамаға енгізуді және қатысушылардың оқу үдерісіне жазалауды қамтамасыз етуді талап етеді. Себебі, адал, жоғары кәсіби мамандарды даярламай, ел бәсекеге қабілетті бола алмайды.

Лиганың идеясын ұсынған өзіңізсіз, университетіңіздің академиялық тұтастығы үшін қаншалықты белсенді жұмыс атқарылып жатыр? Бұл әдіс өз университетіңіздің қабырғасында жүргізілді ме?

– Бірінші «Академиялық адалдық» Халықаралық ғылыми форумын М.С. Нарықбаев атындағы ҚАЗГЗУ Университеті Назарбаев Университетімен бірлесіп, үш жыл бұрын ұйымдастырды. Форум елімізде алғаш рет білім саласындағы инновациялар аясында академиялық адалдықты дамыту мәселелерін талқылау үшін практиктерді, ғалымдарды жинады. Қатысушылар жоғары бәсекелестік дәуірінде білім сапасын жоғарылату оқуда, оқыту мен бағалауда, ғылыми зерттеулерде жеке адалдықты жамытатын құндылықтар мен қағидаттардан құралатын академиялық адалдықты сақтаусыз жүзеге аспайтындығын атап өтті. Өзіндік адалдық кодекстары көптеген ЖОО-ларында қабылданған. Сондықтан өзіміздің, халықаралық тәжірибені пайдалана отыра, өз атын құрметтейтін әрбір университет ұстанатын жалпыға ортақ академиялық адалдық құжатын әзірлеу уақыты келді. Академиялық адалдық мәселелері Д. Назарбаеваның қатысуымен Сәкен Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде өткен ректорлар жиналысында да көтерілді. «Дайындық сапасына қойылатын талаптарды қатаңдату уақыт өте ЖОО-ның өз қатарларының тазалығына күресуге алып келеді. Бүгінгі сөз тек студенттер ғана емес, өкінішке орай, өз жұмыстарына коммерция ретінде қарайтын, сынақ пен емтихан бағаларын тауар ретінде сататын профессорлық-оқытушылар құрамының кейбір бөлігі туралы қозғалып отыр. Бұл біздің елімізге және ертең осы «жалған» дипломдармен ғылым мен білімге, денсаулық сақтау мен ғылымға, экономикалық салаға келетін ұрпаққа зиянын тигізеді, – деп айтты Дариға Нұрсұлтанқызы». Академиялық адалдық сұрақтары бойынша үшінші форумды біз осы жылы Назарбаев Орталығымен бірлесіп өткіздік. Егер де біздің ЖОО алатын болсақ, бес жыл бойы біз білімдегі адалдықты белсенді насихаттаудамыз.

– Академиялық адалдық лигасын құру идеясын қандай ЖОО-дары қолдады? Себебі оның құрамына кіруге өз білімінің сапасына және өздеріне сенімді ЖОО-дары ғана бел буады емес пе?

– Негізінен, Академиялық адалдық лигасын құру «Жоғары оқу орындарының академиялық және басқарушылық дербестігін кеңейту мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу   туралы» Заңымен тікелей байланысты. Лига идеясын білім сапасын және біздің еліміздің білім саласын жақсарту мақсатында көптеген шаралар жасап жатқан ҚР Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадаиевтің қолдағаны өте маңызды. Педагогтардың тамыз конференциясы алаңында Адалдық лигасын құру идеясын қолдайтындығын және оған ЖОО-дарының қатысуы өз еріктерінде екендігін айтып өтті. Еліміздің алдыңғы қатарлы университеттері – Назарбаев Университеті, ЕҰУ, Әл-Фараби атындағы ҚАЗҰУ, ҚМЭБИ, АлмаU және тағы да 20 ЖОО ҚР жоғары білім беруді жетілдіру сұрақтары бойынша Премьер-министрмен өткен жиналыста осы ассоциацияға қатысу ниетін білдірді. Елбасы білім – біз үшін маңызды, оны әрдайым жақсарту керектігімізді ерекше айтып отырады. «Болашақ» бағдарламасын бастап және қолдау арқылы Президент қазақстандық жастарға   қаншама мүмкіндік берді десеңіздерші! Қаншама жас талантты балалар ең жақсы ЖОО-дарында білім алып, еліміздің гүлденуіне өз үлесін қосуға келді. Бұл – білімдері, дағдылары, шетелдік тәжірибесі бар жастар. «Болашақтын» басталғанына 25 жыл өткен соң, қазір біз Елбасы қадамының қаншалықты көреген және дұрыс екендігін көріп отырмыз. Біз ары қарай жылжуымыз керек, әрбіріміз өз орнымызда Президенттің білім саласының дамуына бағытталған тапсырмаларын жүзеге асыруымыз керек.

– 2021 жылы қазақстандық ЖОО-дары түлектеріне өзіндік үлгісіндегі дипломдарды бере бастайды – сіздің ойыңызша, ЖОО-дары осыған қаншалықты дайын?

– Иә, ЖОО түлектерге мемлекеттік үлгідегі дипломдармен «жамылмай», өзіндік үлгісіндегі дипломдарды бере бастайды. Әлбетте, бұл білім мен дипломдардың сапасына талаптар қояды, себебі жұмыс берушілер кадрларды ЖОО имиджі, өз мамандарын қаншалықты сапалы дайындайтындықтары бойынша таңдайтын болады. Министр кез келген ЖОО-ның сапасы мен бәсекеге қабілеттілігі МЗТО мәліметтерінің, яғни шынайы зейнетақы аударымдары мәліметтерінің негізінде түлектердің жұмыспен қамтылуы бойынша анықталатын болатындығын айтып кеткен еді. Бұл – қызметті, тиімділікті және еңбек нарығына бағытталған ең объективті бағалау факторі. Егер де жұмыспен қамтылудың 40%-дық шегі өтілмеген жағдайда, ЖОО-нан лицензияны қайтарып алу жағдайы туады. Осындай тәсілдеме әділетті болады деп ойлаймын!

– Сіздің ЖОО және Академиялық адалдық лигасының мүшелері пайдаланатын жүйе – антиплагиат туралы айтып бере аласыз ба?

– Лига мүшелері Turnitin секілді плагиатқа қарсы халықаралық жүйелерді пайдаланулары және студенттер мен оқытушылардың барлық жазбаша жұмыстарын міндетті түрде тексерістен өткізулері тиіс. Turnitin жүйесіне Рассел групп жазылған. ҚАЗГЗУ осы жүйені сатып алды және 2020 жылға дейін әлемдік деңгейдегі ЖОО айналу мақсатын қойып, онымен жұмыс жасауда. Бұл жүйені Қазақстанда тек қана бірнеше ЖОО пайдаланады, оның ішінде Назарбаев Университеті және ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік Басқару Академиясы. Бағдарлама плагиатты көрсетеді. Эссе жазу тапсырмасын алып, студент ғаламторды шарлай бастайды, толық абзацтар мен беттерді оңай тауып, жүктейді де, өз атымен жазып, өз жұмысы ретінде көрсетеді. Ресейлік дереккөзден дайын мәтінді алады, РФ-сын ҚР-сына ауыстырады және жасалған еңбегі туралы есеп береді. Turnitin өтірікті болдырмайды, бірінші рет ескертпе көрсетеді. ЖОО-нында осы жұмыс бойынша бір айға дейін созылатын, жете тексеріс жүргізіледі. Ол аяқталғанға дейін плагиатты мүмкін пайдаланған адам үнемі шиеленісте болады, курстастарының назарында болады. Бұның барлығы жағымсыз және басқа студенттер осындай жағдайға түскілері келмейді. Осылайша, университет қабырғасында плагиатпен күрес механизмі іске қосылады. «Адам адал емес оқиды, біреудің еңбегін өз еңбегі деп көрсететін нонсенс» мәдениеті қалыптасу керек. Turnitin беделді және ең жақсы ЖОО-дарымен танылған, ол білім сапасының кепілі, бұл бағдарлама тек терең тазалықты ғана емес, сонымен қатар аналитиканы жүргізеді – ЖОО барлық жұмыстарды көрсеткенде, ол оқитын студенттер санына сәйкес болуы тиіс. Кез-келген келіспеушіліктер ЖОО алдына қойылатын сұрақтар тудырады.

– ЖОО қабырғасында білімдегі адалдықты дамыту бойынша тағы қандай іс-шаралар қолданылады?

–ҚАЗГЗУ қазіргі күні студенттердің 90%-дан астам жұмыстары жазбаша түрде қабылданады. Біз неліктен осы жолға түстік? Біздің ойымызша, емтихандардың тест формасының кемшілігі – адам жұмысын тапсырған соң, оның жауаптары білім деңгейіне сәйкес келетіндігін тексеру жолының болмауы. Ауызша емтихан да білімнің ең объективті көрсеткіші емес. Адам коммуникативті дағдыларын, ораторлық икемділігін көрсете алады, яғни бағалауда емтихан қабылдаушымен қандай диалог, визуалды қабылдау қалыптасқандығына байланысты болады. Білімді объективті емес бағалау, «жоғарыдан қоңырау шалу», тіпті материалды қызығушылық орын алуы мүмкін. Дәрісханада студенттерге аты мен жөні көрсетілмеген, код жазылған қағаз беріледі – бейне бақылау мен жұмысты орындауды қадағалаушылардың қатысуымен жұмыс жазылады.

– Талғат Мақсұтұлы, адалдыққа деген ынта, барлығына үйреншікті жолмен жүруді қаламау, адалдық, әділеттілікті үлкен энтузиазммен насихаттау – кездейсоқ емес шығар, себебі мораль қағидаларын, көзқарастарды қалыптастыру отбасына, ата-ананың үйінде алған тәрбиеге байланысты болады… Енді сұрақ біздің құқықтық мемлекетіміздің құрылуына және ҚАЗГЗУ пайда болуына үлес қосқан ерекше талантты, ашық адам, сіздің әкеңіз, Нарықбаев Мақсұт Сұлтанұлы туралы естелікке өтеді…

– Жылы сөздеріңізге рахмет. Әрине, адалдық, әділдікке мені кішкентайымнан үйреткен, өмірге деген көзқарастың қалыптасуына әкем үлкен үлес қосты! Сенімен әрдайым бірге жүретін куәгер бар, ол – Құдай, ішкі адалдықтың, адал қағидаттармен өмір сүрудің мықты бағыттаушысы. Әрбір адамның ең маңызды дүниені сезінуі өз еліне деген патриотизмде, лайықты азаматы болуға ұмтылыста екенімен көзім жетеді. Біздің мемлекетіміз экономиканы, денсаулық сақтауды, білім беруді дамытуға көптеген мүмкіндіктер береді, жағдайлар жасайды, тек жергілікті жерлерде қойылған мақсаттар мен міндеттерді уақытылы орындау қажет. Әрбір адам нақты өз жұмысын істеу керек, сонда бізде үйлесімді қоғамдық жүйе болады. ЖОО-нында ортақ механизмнің әрбір бұрандасын дұрыста, осы альма-матерге шынайы білім үшін, болашақта ЖОО дипломы өмірге жақсы жолдама беретін кепілмен келетін жағдай жаса. ЖОО түлегі жұмыс іздемеуі керек, ол жарқыраған, жұмыс берушілерді тартатын гауһар болуы керек. Бұл – екіжақты, студент пен ЖОО топтық жұмысы.

– Сіздің ЖОО ең алдыңғы қатарлы деп атауға болады, сіздер ғылыми, әлеуметтік, инфрақұрылымдық жобалар мен бағдарламаларды қолдау үшін ресурстар тарту мақсатында алғашқылардың бірі болып Эндаумент корпоративті қорын құрдыңыздар. Қор қалай жұмыс істейді, оған жүктелген миссияны қалай ақтауда?

– Осындай қорлар әлемнің алдыңғы қатарлы ЖОО-дарында бар, тоқталып кетсек, Гарвардқа қордан 35 млрд доллар, Стенфордқа – 21, 4 млрд түсіп отырады. Біздің елімізде бизнес өздерінің әлеуметтік жауапкершіліктерін толық түсінбейді. Эндаумент қоры жастардың болашағын, білімді қолдауға ынтасы мен мүмкіндіктері бар адамдардың қайырымдылығында құрылған. Мен студенттер үшін білім тегін болуы керек деп ойлаймын, бірақ бизнес білімге инвестициялау маңыздығын түсінгенге дейін ешқашан олай болмайды. Мысал көрсетейін. Мемлекет грант бойынша оқыту үшін әрбір студент үшін 340 мың теңге береді, ал бәр студент оқуының өзіндік қоры біздің ЖОО-нында 620 мың теңгені құрайды. Осы жылы бізге 100 бала грант бойынша келді, біз оларды қуана қарсы алдық. Себебі олар – ҰБТ жоғары балл жинаған, білім алуға ынталанған, талантты жастар. Келешекте біз тегін оқытуды енгізуіміз мүмкін, сіз бұны утопия дерсіз. Ақшаны тартудың басқа көздері табылмаса, олардың оқуын өз бизнесінің мүмкіндіктерінің есебінен қолдайтындар Эндаумент қоры арқылы көмек көрсете алады. Біздің ЖОО миссиясы – сапалы және қол жетімді білім беру арқылы адамдарға қызмет ету. Университет шетелдік студенттердің санын ұлғайтып жатыр, оның ішінде академиялық мобильділік аясында. Осы жылы Өзбекстан балаларына 10 грант бөлінді, Ресейден 10 бала оқуға келді, Корея мен Ауғаныстан балалары оқып жатыр. Өз студенттерімізді бүгінгі күн талабымен емес, ертеңгі күн талабымен дайындау керек. Білім беру бағдарламалары жыл сайын қайта қаралуы, догма болып қалмауы керек, себебі біз университеттер емес, оқу бағдарламалары арасында бәсекелестік басталған заманға келдік. М.С. Нарықбаев атындағы ҚАЗГЗУ Университетінде студенттердің болашағын ойлайтын шынайы мамандар тобының жұмыс істейтініне ризамын.

– Сіздің ойыңызша, заңгер болу үшін оқуға түсетін баланың бейнесі қандай?

– Қандай мамандыққа түскеніне қарамастан, кез-келген адам, әсіресе, құқық қорғау саласын таңдаған бала халыққа өз пайдасын тигізетін, өз ынтасын қоғамдық қажеттіліктен төмен қоятын адал азамат болуы керек. Қазақстанда адамдар үшін көптеген нәрселер жасалып жатқандығын тағы да айтып кеткім келеді. Мемлекет игілігі мен оның гүлденуі үшін адалдық барлық азаматтардың, әсіресе, жастар мен өсіп келе жатқан ұрпақтың жүрегінде, ойында өз орнын табу қажет.

–Талғат Мақсұтұлы, әңгімеңіз үшін алғыс білдіремін! Сіздің ЖОО-ңызға және сіздің белсенді қатысуыңызбен дамып келе жатқан Академиялық адалдық лигасына табыс тілеймін!

Ляззат ТУРКЕСТАНОВА